ΘΕΑΤΡΟ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

Κάτω από τον ιερό βράχο της Ακροπόλεως και στο νοτιοανατολικό μέρος αυτής βρίσκεται το θέατρο του Διονύσου ή, όπως αλλιώς ονομάζεται, του «Ελευθερέως» Διονύσου και ήρθε στο φως με τις ανασκαφές του 19ου αι. Το όνομά του «Ελευθερεύς» το χρωστά στην πατρίδα του, το Δήμο Ελευθεραί που βρισκόταν στο όρος Κιθαιρών, στο δρόμο προς τις Θήβες. Από εδώ μεταφυτεύθηκε η λατρεία του, κατά τους χρόνους του Πεισίστρατου, στους νότιους πρόποδες της Ακρόπολης.

Η λατρεία του Διόνυσου ήταν αρκετά διαδεδομένη στην Ελλάδα καθώς το όνομά του συνδεόταν με τη φύση, τις εποχές, τη βλάστηση και την γονιμότητα. Ο Διόνυσος βέβαια δεν υπήρξε ελληνικό δημιούργημα. Οι πληροφορίες σχετικά με την καταγωγή του είναι αρκετά συγκεχυμένες: ο Ηρόδοτος αναφέρει την Αίγυπτο ενώ ο Ευριπίδης τη Φρυγία. Το πιθανότερο είναι ότι η λατρεία του διαδόθηκε την εποχή της καθόδου των λαών από βορρά. Παρόλα αυτά ο Διόνυσος, αν και δεν ήταν ελληνικής προέλευσης, γρήγορα ενσωματώθηκε στο ελληνικό δωδεκάθεο και κατόρθωσε να επικρατήσει. Χαρακτηριστικές είναι οι ιεροτελεστίες και οι χοροί που στήνονταν στο όνομά του καθώς και οι μεγαλόπρεποι διθύραμβοι που εξυμνούσαν τη ζωή και τα κατορθώματά του.

Το διονυσιακό αρχαίο θέατρo, το οποίο είναι αφιερωμένο στο όνομά του, αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά θέατρα του κόσμου. Είναι κτίσμα λατρευτικό και οι παραστάσεις που διαδραματίζονταν εκεί ήταν λατρευτικές πράξεις οι οποίες διδάσκονταν τις μέρες που γιορταζόταν ο Διόνυσος, δηλαδή στα «Εν αστει Διονύσια», στα «Λήναια» και στα «Μικρά ή Κατα αγρούς Διονύσια». Γι΄αυτό και στο κέντρο της ορχήστρας υπήρχε πάντα ο βωμός του Διονύσου, η θυμέλη, η οποία δε διασώζεται σήμερα, ενώ στα νότια του θεάτρου βρισκόταν το ιερό του Διονύσου, του οποίου σήμερα λίγα ερείπια έχουν απομείνει.

Η πρώτη εντύπωση που αποκτά ο επισκέπτης αντικρίζοντας το θέατρο είναι εκπληκτική. Προσεγγίζοντάς το από τη νότια πλευρά του συναντά μνημεία από το ιερό, τη σκηνή και το προσκήνιο. Ανεβαίνοντας προς τη βόρειο πλευρά, ανακαλύπτει το μεγαλείο του θεατρικού χώρου με το ημικυκλικό κοίλο και την πλακοστρωμένη ορχήστρα. Καλύτερη όμως εντύπωση αποκτά κανείς ατενίζοντας το θέατρο από ψηλά, αποκτώντας έτσι μια πανοραμική θέα του όλου συνόλου.

Αν και κατά πολύ μικρότερο του θεάτρου της Επιδαύρου, εντούτοις δεν υστερεί καθόλου σε μεγαλοπρέπεια. Εκτός του ότι είναι το πρώτο θέατρο στο οποίο εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά αρχιτεκτονικές μορφές σύμφωνες με τις ανάγκες και την εξέλιξη του δράματος, εδώ επίσης διδάχτηκαν τα μεγάλα έργα των τραγικών ποιητών του 5ου αι. όπως του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη.

Οι πληροφορίες που έχουμε σχετικά με τον αιώνα εμφάνισης του διονυσιακού θεάτρου είναι σκοτεινές. Η ιστορική και αρχαιολογική μελέτη του συνδέεται με διάφορα προβλήματα καθώς η μορφή, με την οποία σήμερα παρουσιάζεται, δεν είναι η αρχική, αλλά τα ερείπια που σώζονται είναι διαφόρων εποχών. Σύμφωνα με τις ανασκαφικές δραστηριότητες και όσα αναφέρει ο Παυσανίας, το θέατρο γνώρισε πολλές οικοδομικές φάσεις.

Στα τέλη του 6ου αι. π. Χ., όπου εντοπίζεται και η πρώτη οικοδομική φάση του, πρέπει να δημιουργήθηκε η ορχήστρα διαμέτρου 27μ., η οποία αργότερα μεταφέρθηκε βορειότερα. Σε αυτή την περίοδο, κατά τους χρόνους του Θέσπη, του προδρόμου του αρχαίου δράματος, δεν πρέπει να υπήρχε άλλη μόνιμη κατασκευή. Οι θεατές κάθονταν στο έδαφος ενώ ο χορός και οι υποκριτές έπαιζαν και οι δύο στον ίδιο χώρο, στην ορχήστρα. Ο χώρος μάλιστα όπου θα άλλαζαν οι ηθοποιοί πρέπει να ήταν ένα προσωρινό παράπηγμα το οποίο μετά το έργο θα διαλυόταν.

Στα μέσα περίπου του 5ου αι., όπου ανθίζει η τραγωδία με τον Αισχύλο και το Σοφοκλή, χτίζεται απλή ορθογώνια ξύλινη σκηνή για να παίζουν οι ηθοποιοί καθώς και περίστυλη ξύλινη στοά προς τα νότια, με αποτέλεσμα να κρύψει τη θέα του ναού του Διονύσου από τους θεατές. Η ορχήστρα, που είναι από πατημένο χώμα, μετακινείται προς τα βόρεια και γίνεται ημικυκλική.

Τη μεγαλύτερη όμως οικοδομική δραστηριότητα τη γνωρίζει την εποχή του Λυκούργου, του μεγάλου ρήτορα και πολιτικού της Αθήνας, το 330 π. Χ. Το κοίλο, ο χώρος της πλαγιάς που προοριζόταν για τους θεατές, παίρνει πια αρχιτεκτονική μορφή. Η πλαγιά σκάφτηκε σε απανωτά σκαλοπάτια και κατασκευάσθηκαν καθίσματα από πωρόλιθο. Τα τελευταία μάλιστα καθίσματα ήταν λαξευμένα στον τοίχο. Τα λίθινα καθίσματα, η σκηνή, η όποια στα τέλη του 4ου αι. μ. Χ. γίνεται κι αυτή λίθινη, το προσκήνιο και τα ορθογώνια παρασκήνια αποκτούν μόνιμη θέση.

Η περιεκτικότητά του ήταν για δεκαεφτά χιλιάδες θεατές. Κατά μήκος το κοίλο χωριζόταν σε τρία μέρη εξαιτίας των δύο διαζωμάτων (διαδρόμων) που το διαπερνούσαν. Με τα διαζώματα αυτά διευκολυνόταν η κυκλοφορία των θεατών για να περάσουν στα καθίσματά τους. Από το δεύτερο μάλιστα διάζωμα περνούσε ο περίπατος, ο αρχαίος δρόμος που διασώζεται και σήμερα και που οδηγεί στην Ακρόπολη. Το τμήμα του κοίλου από τον περίπατο και πάνω ονομαζόταν επιθέατρο.

Κατά πλάτος οι δεκατρείς κερκίδες του θεάτρου, κυρίως στο χαμηλότερο τμήμα του κοίλου, χωρίζονταν από δεκατέσσερις κλίμακες, οι οποίες βοηθούσαν την πρόσβαση των θεατών στα ψηλότερα ή χαμηλότερα εδώλια (καθίσματα). Οι δέκα από αυτές τις κερκίδες αντιστοιχούσαν στις δέκα φυλές της Αττικής, ενώ οι τρεις κεντρικές ήταν προορισμένες για τους πρυτάνεις, τους ξένους, και τους εφήβους.

Αυτό που διακρίνει κανείς ακόμη και σήμερα είναι οι εξήντα επτά μαρμάρινοι θρόνοι, ή αλλιώς προεδρίαι, που δεσπόζουν στην πρώτη σειρά των εδωλίων και που προορίζονταν για τους άρχοντες και τους ιερείς. Πάνω σε αυτούς μάλιστα υπήρχαν χαραγμένα τα ονόματα που καθόριζαν τη θέση καθενός. Ο κεντρικός θρόνος ανήκε στον ιερέα του Ελευθερέως Διονύσου. Ο θρόνος που σώζεται σήμερα είναι μεταγενέστερος και ανήκει στον 1ο αι. π.Χ.

Εντυπωσιακό είναι ότι την εποχή αυτή του Λυκούργου είχε προβλεφθεί αγωγός περιμετρικά της ορχήστρας για την απομάκρυνση των νερών της βροχής. Ο αγωγός αυτός περιερχόταν την ορχήστρα και οδηγούσε τα νερά έξω από το θέατρο.

Κατά το πέρασμα των αιώνων το θέατρο υπέστη κι άλλες αλλαγές. Έτσι στους ελληνιστικούς χρόνους η σκηνή και το προσκήνιο κατασκευάζονται από φαιό μάρμαρο, ενώ την εποχή του Νέρωνα έγιναν σημαντικές επεμβάσεις. Η σκηνή μεταφέρεται βόρεια, οπότε η ορχήστρα μικραίνει και μαρμαροστρώνεται. Γύρω από την ορχήστρα υψώνεται μαρμάρινο στηθαίο πεταλόσχημου σχήματος ύψους 1.10μ., ένδειξη ότι το θέατρο είχε πιθανότατα μετατραπεί σε αρένα για μονομάχους και θηριομαχίες!

Με αυτές τις επεμβάσεις της ρωμαϊκής περιόδου έρχεται αντιμέτωπος ο σύγχρονος επισκέπτης. Η πλακόστρωση της ορχήστρας με πολύχρωμες ψηφίδες που σχηματίζουν ρομβοειδές σχέδιο ανάγεται στον 3ο αι. μ. Χ., όπως ακριβώς και το «βήμα του Φαίδρου» που βρίσκεται στην πρόσοψη της σκηνής και είναι διακοσμημένο με ανάγλυφες μορφές, σχετικές με τις διάφορες ιστορίες του Διονύσου. Την ίδια εποχή, πίσω από τις «προεδρίες», προστέθηκε άλλη μία σειρά θρόνων, ενώ πίσω από το θρόνο του ιερέα κυριαρχούσε το άγαλμα του Ανδριανού. Πολλά επίσης διασκορπισμένα αγάλματα κοσμούσαν το κοίλο εμποδίζοντας ίσως έτσι τη θέα προς την ορχήστρα, η οποία είχε πια μετατραπεί σε αρένα.

Το θέατρο του Διονύσου, παρόλες τις ασυμμετρίες που μπορεί να παρουσιάζει λόγω των συνεχών επεμβάσεων, αποτελεί ένα από τα ιερότερα μέρη της ανθρωπότητας. Σ΄αυτό το θέατρο γεννήθηκε η τραγωδία, μέσα σε ένα πνεύμα ελευθερίας, που συνδέεται άρρηκτα με τα υπόλοιπα μνημεία που το πλαισιώνουν και κυρίως με την Ακρόπολη, το αιώνιο σύμβολο της Δημοκρατίας και της ελεύθερης δημιουργίας!