Η Αθηναϊκή κοινωνία, στην πορεία προς την δημοκρατία βιώνει έντονες αντιθέσεις. Οι πολίτες συνειδητοποιούν την ταυτότητά τους και τις υποχρεώσεις τους. Προκύπτουν προβλήματα και ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Τι είναι ο άνθρωπος; Τι είναι δίκαιο; Ως πού φθάνουν τα δικαιώματα; Αυτά και άλλα παρόμοια ερωτήματα αποπειράται να απαντήσει αλλά και αναπαριστά το θέατρο με τον μεγάλο εκπρόσωπο του την τραγωδία.
Γενικώς η τραγωδία πραγματευόταν θέματα που ήταν δύσκολο, ή δεν έπρεπε να συζητηθούν στην Εκκλησία του δήμου και μέσω του μύθου εκφραζόταν κάθε φορά αυτό που απασχολούσε τους πολίτες ως πολίτες Η ρήξη που δημιουργούσε η δημοκρατία με την θεϊκά οριοθετημένη τάξη οι ηθικές αναστολές, αμφιβολίες και ανασφάλειες των πολιτών το δικαίωμα της πόλεως να επεμβαίνει στις ιδιωτικές υποθέσεις των πολιτών, ήταν κάποια από αυτά.
Το δράμα συνδέεται έτσι και με το δίκαιο. Καθώς η ισονομία είναι ένα χαρακτηριστικό της Δημοκρατίας, οι έννοιες της δικαιοσύνης απασχολούν την αθηναϊκή κοινωνία. Οι Αθηναίοι πολίτες, άλλωστε μετέχουν στα δικαστικά σώματα που θεσπίζει το δημοκρατικό πολίτευμα. Είναι λοιπόν αναμενόμενο, η δραματική ποίηση να αντλεί υλικό και από αυτόν τον τομέα. Χρησιμοποιεί τεχνικό νομικό λεξιλόγιο και εκφράζει την σύγκρουση της θρησκευτικής παραδόσεως με το δίκαιο της πόλεως. Βέβαια η τραγωδία δεν είναι μία δικαστική διαμάχη. Έχει όμως ως αντικείμενό της τον άνθρωπο που συχνά βιώνει αυτήν την σύγκρουση που προαναφέραμε.
Στην τραγωδία έχουμε τον χορό. Ο χορός είναι ένα συλλογικό όργανο. Αποτελείται από μία ομάδα πολιτών και είναι ο ανώνυμος εκφραστής των συναισθημάτων και των ανησυχιών των πολιτών-θεατών.
Το θέατρο ήταν –συνεπώς- ο χώρος όπου η δημοκρατία έδινε διέξοδο με ελεγχόμενο τρόπο στην πραγμάτευση επικινδύνων θεμάτων και συγκρούσεων. Για τον λόγο αυτό φρόντισε να διαθέτει κάποια αναγκαία για την δημοκρατία χαρακτηριστικά όπως: η πάνδημη συμμετοχή, η ενεργός δράση, ο τόπος συγκεντρώσεως, ο προβληματισμός για την πόλη.
Για να είναι αποτελεσματική η επίδραση του θεάτρου η πόλη φρόντισε να εξασφαλίση την πάνδημη συμμετοχή των πολιτών. Όλος ο λαός ήταν προσκεκλημένος να παρακολουθήσει τις παραστάσεις. Το κράτος επιδοτούσε την παρακολούθηση των παραστάσεων. Την εποχή του Περικλή οι φτωχοί πολίτες, για να διευκολυνθούν να προσέλθουν στις παραστάσεις λάμβαναν ένα μικρό χρηματικό βοήθημα.
Η πάνδημη συμμετοχή ήταν ένα ακόμα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του αττικού θεάτρου. Για να επιτευχθεί αυτό, ήταν σκόπιμο να επιλεγεί προσεκτικά ο χρόνος τελέσεως των παραστάσεων. Δραματικοί αγώνες διεξάγονταν σε δύο εορτές του Διονύσου. Τα Λήναια (τέλη Ιανουαρίου) και τα Μεγάλα Διονύσια (τέλη Μαρτίου). Διαπιστώνουμε ότι ο χρόνος τελέσεως των θεατρικών παραστάσεων –οι οποίες ήταν υπαίθριες- δεν ήταν ο ιδανικότερος από απόψεως καιρικών συνθηκών. Όμως εξυπηρετούσε την πάνδημη συμμετοχή.
Ο προβληματισμός για την πόλη καλλιεργόταν με την επιλογή των καταλλήλων θεμάτων για τις παραστάσεις. Οι τραγωδιογράφοι ήταν πολίτες που απευθύνονταν σε πολίτες. Γι' αυτό επιζητούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των τελευταίων με τα θέματα που επέλεγαν. Τα μεγάλα προβλήματα της αθηναϊκής κοινωνίας όπως του πολέμου και της ειρήνης ή της δικαιοσύνης και της φιλοπατρίας κατέχουν σημαντική θέση στην θεματολογία των τραγωδιών.
Το θέατρο καλλιεργούσε ακόμη την ενεργό δράση των πολιτών. Οι άρχοντες και οι πολίτες της αθηναϊκής δημοκρατίας μετέχουν ενεργά στα πολιτικά, νομοθετικά και δικαστικά όργανα της πόλης, αλλά ταυτοχρόνως και στην οργάνωση των δραματικών παραστάσεων με ποικίλους τρόπους.
Οι Αθηναίοι πολίτες συμμετέχουν στην Βουλή των Πεντακοσίων και στην Εκκλησία του Δήμου, αλλά ταυτοχρόνως ασκούνται στην αντιπαράθεση των ιδεών την συλλογικότητα, τον διάλογο και την επικοινωνία, μετέχοντας ή παρακολουθώντας τις παραστάσεις του αρχαίου θεάτρου.
Οι Αθηναίοι συμμετείχαν στους δραματικούς αγώνες είτε ως θεατές, είτε ως κριτές, είτε ως μέλη του χορού. Ο ποιητής μετείχε στις πολιτικές και ιδεολογικές ζυμώσεις της πόλεως, ήταν ενεργός πολίτης. Η συμμετοχή του στους δραματικούς αγώνες σχετιζόταν άμεσα με την κρατική εξουσία και με τους πολίτες, οι οποίοι ήταν ταυτοχρόνως και οι θεατές των έργων του. Δεν είναι τυχαίο το ότι για τις παραστάσεις οι Αθηναίοι χρησιμοποούσαν τον όρο «διδασκαλία». Οι παραστάσεις «εδιδάσκοντο», διότι είχαν εκπαιδευτικό χαρακτήρα.
Οι πολίτες-υποκριτές εκπαιδεύονταν στην χρήση του προφορικού λόγου, σε ελεγχόμενο χώρο, όπως οι στρατιώτες εκπαιδεύονται για την μάχη στα πεδία των ασκήσεων. Αυτό ήταν σημαντικό, διότι ο προφορικός λόγος την εποχή εκείνη χρησιμοποιείται στην πολιτική, στην ρητορεία, την ποίηση. Γίνεται μέσο ψυχαγωγίας, προβληματισμού και πειθούς. Ο δραματικός λόγος, είναι προφορικός και έτσι συνδέεται με την παράδοση, διότι αφομοιώνει τον επικό, ρητορικό και λυρικό λόγο. Όταν αναφερόμαστε σε «ελεγχόμενο χώρο», τούτο εννοούμε κατά τον τρόπο, όχι κατά τον τόπο, ο οποίος αρχικά δεν ήταν ιδιαίτερος. Η αγορά ήταν ο αρχικός χώρος θεάτρου.
Με αυτήν την έννοια του «ελεχόμενου χώρου» το θέατρο λειτουργούσε ως ένα είδος «αλεξικέραυνου» της αθηναϊκής δημοκρατίας. Στον χώρο αυτό η κοινωνία μπορούσε με ασφάλεια να προβληματίζεται πάνω στην πραγματικότητα. Να επανοτοποθετεί το καινούριο στο πλαίσιο του παλαιού, «να κρατά σε εγρήγορση παλιές αμφιβολίες και σκοτεινές πλευρές της πραγματικότητας» και να τις εισαγάγει «με νέα μορφή στον νέο κόσμο».
Οι θεατρικοί αγώνες ήταν εντεταγμένοι μέσα στα πλαίσια εορτών που λειτουργούσαν ανακουφιστικά «αίροντας την τάξη και την πειθαρχία της καθημερινότητας και συγχρόνως διευκολύνοντας την περαιτέρω λειτουργία της». Η ελευθεροστομία τόσο της κωμωδία όσο και της τραγωδίας (αν και σε μικρότερο βαθμό), εξυπηρετούσε αυτήν την λειτουργία. Στην κωμωδία μάλιστα, η τάση της επιθετικότητας εξουδετερονόταν μέσα στο γέλιο. Μετά το πέρας των παραστάσεων, στο τέλος των Διονυσίων, διδόταν η ευκαιρία στον δήμο να συζητήσει την πορεία της εορτής και να ακουστούν απόψεις και σκέψεις έως και παράπονα. Και αυτή η διαδικασία λειτουργούσε εκτονωτικά, διαπαιδαγωγικά και ψυχαγωγικά (με την έννοια του όρου).
Τόση μεγάλη ήταν η επιρροή που έφθασε να ασκεί στην κοινωνία η δραματική ποίηση, ώστε ο Πλάτων στην Πολιτεία του να εισηγείται την εξορία των δραματουργών –όπως και των άλλων ποιητών- από την ιδεώδη πολιτεία του.
Ένα ακόμη ήταν η επιτηδευμένη έκφραση του λόγου, αλλά και η εμφάνιση των υποκριτών και του χορού των παραστάσεων. Η χρήση προσωπείων και τελείως διαφοροποιημένων από τα καθημερινά ενδυμάτων δημιουργούσε μία απόσταση από την πραγματικότητα που ήταν που απέτρεπε την απ’ ευθείας διασύνδεση των διαδραματιζομένων συγκρούσεων με την καθημερινή πραγματικότητα. Το ίδιο και η μυθική θεματολογία. Οι τραγωδιογράφοι δημιουργούν τους μύθους τους αντλώντας υλικό από την ήδη υπάρχουσα μυθολογική παράδοση. Με αυτόν το τρόπο τα προβλήματα που πραγματεύονταν τα εξόριζαν στο μυθικό παρελθόν, προκειμένου να διασφαλισθεί η ισορροπία για να μη ''εγείρονται'' πάθη. Σίγουρα όμως χρησιμοποιούσαν τον μύθο σε μια συμβολική και αναγωγική κατεύθυνση.
Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση του έργου Μιλήτου Άλωσις του Φρυνίχου. Είναι μία παρέκκλιση από αυτήν την αρχή. Ο ποιητής αντί να χρησιμοποιήσει μυθολογικό υλικό για την υπόθεση του δράματός του, έλαβε το θέμα του από σύγχρονη ιστορία. Το αποτέλεσμα ήταν να τιμωρηθεί και να απαγορευθεί το έργο του διότι υπενθύμισε στους Αθηναίους «οικεία κακά». Ήταν το πρώτο μέτρο επιβολής λογοκρισίας στην Ιστορία.
Δεν θα πρέπει να θεωρηθεί συμπτωματικό το ότι η άνθηση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας που διήρκεσε συνολικά ογδόντα χρόνια, ταυτίζεται με την περίοδο μιας πολιτικής ανθήσεως της αρχαίας Αθήνας.
Η μεγάλη αξία του Αττικού Θεάτρου έγκειτο στο γεγονός ότι ήταν ο χώρος που γινόταν η κοινωνική αποφόρτιση Στον χώρο αυτό μπορούσαν και οι ίδιοι οι θεσμοί να υποστούν την αυτοκριτική τους.
Μέσα στο ασφαλές αυτό περιβάλλον μπορούσε να αναπτυχθεί ο ελεύθερος διάλογος και η κριτική σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της δημοκρατικής Αθήνας. Δεν θα απείχε –λοιπόν- κανείς πολύ από την πραγματικότητα αν χαρακτήριζε το αττικό θέατρο ως το αλεξικέραυνο της δημοκρατίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου