ΝΤΙΝΤΕΡΟ "Το Παράδοξο με τον Ηθοποιό''

«...Είναι ένα ωραίο παράδοξο. Ισχυρίζομαι ότι η ευαισθησία κάνει τους ηθοποιούς μέτριους, η άκρα ευαισθησία τους κάνει βραδύνοες, ενώ η ψυχρή αίσθηση και το μυαλό τους κάνουν υπέροχους.» 

επιστολή του Ντιντερό στον Γκριμ,
14 Νοεμβρίου 1769

Στο δοκίμιό ''Το Παράδοξο Με Τον Ηθοποιό''   ο Ντιντερό επιχειρεί να εξηγήσει τον περίπλοκο μηχανισμό της υποκριτικής τέχνης με τη δική του αντίληψη και θεωρία. 

Υποστηρίζει ότι η ευαισθησία δεν είναι απαραίτητη στον ηθοποιό αλλά αντιθέτως είναι επιζήμια για την τέχνη του. Για να συγκινήσει το κοινό του ο ηθοποιός, (σύμφωνα με τη θεωρία του) οφείλει να μείνει ασυγκίνητος.

 ''Αποσπάσματα από το δοκίμιο ''Το Παράδοξο με τον Ηθοποιό''

...Οι ηθοποιοί καταλαμβάνονται από αδυναμία κάθε φορά που καλούνται να δικαιολογήσουν τη χρησιμότητα τους. 

Μάλιστα, φτάνουν στο σημείο να επιχειρηματολογούν δημοσίως περί του θέματος ( της χρησιμότητας του)  κι αυτό δεν είναι το πιο ευχάριστο θέαμα (ή ακρόαμα) του κόσμου. Λόγοι που διανύουν αστραπιαία την απόσταση από την κοινότοπη χρηστομάθεια στον αφόρητο δασκαλισμό, όψεις ρητόρων επαρχιακού καφενείου, σουσούμια δικολάβων, πολιτικάντηδων. Για να υποστηρίξουν..τι;  Απλά έχει την τεράστια ευθύνη της αναπαραγωγής και της μεταφοράς (όπως ένα όργανο σε μια συμφωνική ορχήστρα) της δημιουργίας. Αυτό με τίποτα δεν μπορεί να το αποδεχθεί

Ένας ηθοποιός καλείτε να παίξει τον ταρτούφο, τον φιλάργυρο, τον μισάνθρωπο, θα παίξει καλά αυτούς τους ρόλους, μα δεν θα κάνει τίποτα σχετικό με αυτό που έκανε ο συγγραφέας, γιατί αυτός..δημιούργησε.. τον Ταρτούφο, τον Φιλάργυρο και τον Μισάνθρωπο..

Αυτή είναι η απελπισία του ηθοποιού.

Μια απελπισία... δικαιολογημένη.

Ακόμα κι αν κατανοηθεί η παραπάνω αλήθεια, οι μεγάλοι ηθοποιοί δε θα συμφωνήσουν. Είναι το μυστικό τους. 

Οι μέτριοι ή οι πρωτόβγαλτοι ηθοποιοί είναι φτιαγμένοι για να την.. απορρίψουν. 

Ερχόμαστε τώρα να δούμε αν η ..ευαισθησία.. είναι το στάδιο δημιουργίας που τους αναλογεί στη θεατρική πράξη ή.. είναι ένας μύθος.

...Διαφορετικές ευαισθησίες που συνταιριάζουν για να πετύχουν μεγαλύτερη δυνατή εντύπωση, που εναρμονίζονται σε τόνο, που αδυνατίζουν, που δυναμώνουν, που παίρνουν διάφορες αποχρώσεις για να σχηματίσουν ένα σύνολο που ν’ αποτελεί ενότητα, είναι κάτι που με κάνει να γελάω. Επιμένω λοιπόν και λεω : 

Η υπέρμετρη ευαισθησία δημιουργεί μέτριους ηθοποιούς. 

Η μέτρια ευαισθησία δημιουργεί το πλήθος των κακών ηθοποιών 

Η ολοκληρωτική έλλειψη ευαισθησίας προετοιμάζει τους εξαίσιους ηθοποιούς. 

Τα δάκρυα του ηθοποιού κατεβαίνουν απ’ το μυαλό του, τα δάκρυα του ευαίσθητου ανθρώπου ανεβαίνουν απ’ την καρδιά του..

...Είμαι ευαίσθητος, σημαίνει πως νοιώθω έντονα και πως δε μπορώ ν’ αποδώσω αισθήματα. Σημαίνει πως αποδίδω κάτι, μόνος, σε συντροφιά, σε περιβάλλον οικείο, διαβάζοντας ή παίζοντας για λιγοστούς ακροατές και πως δεν αποδίδω τίποτα άξιο λόγου στο Θέατρο. 

Γιατί στο Θέατρο, μ’ αυτό που λένε ευαισθησία, αποδίδω καλά ένα ή δυο κομμάτια κι αποτυχαίνω στα υπόλοιπα. 

Γιατί το ν’ αγκαλιάζω όλη την έκταση ενός μεγάλου ρόλου, να προσέχω τις φωτοσκιάσεις, τ’ απαλά κι αδύνατα σημεία, ν’ αποδίδω με την ίδια ικανότητα και τα ήρεμα και τα συγκλονιστικά σημεία, να χρωματίζω τις λεπτομέρειες, να διαμορφώνω ένα σταθερό σύστημα απαγγελίας που θα κατορθώνει να σώζει ακόμα και τις αλλόκοτες ιδιοτροπίες του ποιητή, είναι έργο μυαλού ψυχρού, βαθιάς κρίσης, λεπτού γούστου, κοπιαστικής μελέτης, μακρόχρονης πείρας και μνήμης ασυνήθιστα σταθερής...

 ...Αυτός που η φύση έπλασε ηθοποιό, διακρίνεται στην τέχνη του μόνο όταν αποκτήσει  πείρα (δεν μιλάμε ηλικιακά αλλά για πείρα σκηνής) όταν η ορμή των παθών έχει πέσει, όταν το μυαλό είναι ήρεμο κι η ψυχή συγκρατιέται...

...Ο ευαίσθητος άνθρωπος υποτάσσεται στις παρορμήσεις της φύσης κι αποδίδει σωστά μόνο την κραυγή της καρδιάς του. Τη στιγμή που μετριάζει ή δυναμώνει αυτή την κραυγή, δεν είναι πια ένας ευαίσθητος ανθρωπος, είν’ ένας.. ηθοποιός που παίζει.. 

..Ο Λε Καιν-Νινίας (ηθοποιός της εποχής) κατεβαίνει στον τάφο του πατέρα του και στραγγαλίζει τη μητέρα του. Από κει βγαίνει με ματωμένα χέρια. Είναι γεμάτος φρίκη, τα μέλη του τρέμουν, το βλέμμα του είναι χαμένο, οι τρίχες του κεφαλιού του σηκωμένες. Νοιώθετε ρίγος (ως θεατές) σας πιάνει τρόμος, είσαστε έξαλλος όπως κι εκείνος. Ωστόσο, ο Λεκαίν σπρώχνει με το πόδι του προς τα παρασκήνια ένα διαμαντένιο σκουλαρίκι που είχε πέσει απ’ το αυτί μιας ηθοποιού. 

Κι αυτός ο ηθοποιός αισθάνεται συγκίνηση; Τ’ αποκλείω. Τι είναι λοιπόν, ο Λεκαίν; Είν’ άνθρωπος ψύχραιμος που δεν νοιώθει τίποτα, μα που προσποιείται με τρόπο αξεπέραστο πως συγκινείται.. εκπληκτική διαχείριση της.. ψυχραιμίας του..;

...Ένας μεγάλος ηθοποιός, είναι μια θαυμάσια μαριονέτα που το νήμα της κρατάει ο ποιητής. Αυτός του καθορίζει, σε κάθε γραμμή του κειμένου, την πραγματική μορφή που πρέπει να πάρει..

...Ποιο είναι λοιπόν τ’ αληθινό ταλέντο; Το χάρισμα να γνωρίζουμε τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της ψυχής που δανειζόμαστε, ν’ απευθυνόμαστε στην αίσθηση αυτών που μας ακούν, που μας βλέπουν και να τους ξεγελάμε με τη μίμηση αυτών των χαρακτηριστικών. 

Μίμηση που τα μεγαλώνει όλα στο μυαλό τους και που γίνεται κανόνας της κρίσης τους. Αυτός λοιπόν που ξέρει καλύτερα κι αποδίδει τελειότερα, αυτά τα εξωτερικά χαρακτηριστικά με βάση το πιο ολοκληρωμένα σχηματισμένο ιδεατό πρότυπο, είναι ο καλύτερος ηθοποιός...

''Είπαν για το "Παράδοξο"

Την συγκίνηση και την ευαισθησία  την παρακολουθώ με διαίσθηση και την εποπτεύω με λογική και κάθε στιγμή, που προσπαθώ να την υποτάσσω όσο μπορώ στους αισθητικούς κανόνες που μου δίδαξε ο χρόνος και ο κόπος. Σε ορισμένες περιπτώσεις περισσότερο από τη συγκίνηση, η φαντασία, η τεχνική, η ευστροφία κ’ η εμπειρική είναι τα κατάλληλα όπλα για την κατάκτηση της θεατρικής μορφής.

Κ. Παξινού   

Ούτε έτοιμα εκφραστικά σύμβολα, ούτε φαινόμενα είτε πάθη εκ του φυσικού μας κάνουν έτσι ακατέργαστα και κομματιαστά για την καλλιτεχνική μας δημιουργία. Καμιά φυσική συγκίνηση από τα πράγματα δεν πρέπει να νιώθει ο ηθοποιός όταν παίζει, ούτε νιώθει τέτοια, παρά μόνον τη συγκίνηση ίσα-ίσα από την καλλιτεχνική του επιτυχία, την αισθητική συγκίνηση, αυτήν ίσα-ίσα που θέλει και να μεταδώσει και στους ακροατές του. Αυτή όμως τη συγκίνηση πρέπει να νιώθει, αλλιώς δεν είναι καλλιτέχνης. 

Β. Ρώτας

Δεν έχει σημασία με τι νομίζουμε πως παίζουμε φτάνει να παίζουμε καλά. Όλα τ’ άλλα είναι θεωρίες πάνω σε μια δουλειά που ’ναι γεμάτη μυστήριο. 

Κατερίνα  

Ο Ντιντερό δεν παραδέχεται και θεωρεί μάλιστα ολέθρια την ευαισθησία στον ηθοποιό. Κι όμως ! Η ευαισθησία είναι από τα πρωταρχικά χαρίσματα  του ηθοποιού. Ειλικρίνεια, συγκίνηση και ευαισθησία. Όχι όμως ο φτηνός συναισθηματισμός που οδηγεί τις περισσότερες φορές στον καμποτινισμό και την αυταπάτη. 

Θ. Κωτσόπουλος  

Ο ηθοποιός είναι – ή τουλάχιστον πρέπει να ’ναι – ένας μύστης, ένας καλός μάγος που με πολλή ευαισθησία και πολλή εξυπνάδα, υποβάλλει στο κοινό – τη συγκαταθέσει του – καταστάσεις και μορφές της κοινωνικής ζωής δια μέσου της τέχνης, επενεργώντας στην ψυχική και πνευματική του διάπλαση. Ο ηθοποιός έχει πάντα στο πλευρό του έναν αχώριστο συνεργάτη, έναν αγαπημένο φίλο, εμπνευστή και καθοδηγητή – τον συγγραφέα. Και τέλος, ο ηθοποιός συγκινείται πραγματικά όταν παίζει και συνάμα έχει την ικανότητα να ελέγχει τα αισθήματά του.
Λ. Καλέργης  

Ο ηθοποιός πρέπει να παίζει με την ανάμνηση της συγκίνησης. Αυτό μαρτυράει πολλά. Προϋποθέτει απ’ τον ηθοποιό να συγκινηθεί κάποτε στις δοκιμές του έργου και την ώρα της παράστασης να παίζει με την ανάμνηση αυτής της συγκίνησης. Προϋποθέτει ακόμα τον αυτοέλεγχο απ’ τον ηθοποιό. 

Μ. Λυγίζος

Η προσποίηση είναι μια τέχνη που βασίζεται στη γνώση. Η διαύγεια του ηθοποιού δεν είναι τίποτ’ άλλο απ’ την αυτοελεγχόμενη ευαισθησία του.

Ηθοποιός: Ένα τέρας που ξέφυγε απ’ τους φυσιοδίφες και που ονομάζεται Ηθοποιός. 

Η ψυχολογία του ηθοποιού δεν είναι όμοια με των κοινών θνητών. Δε θα μπορούσαμε να εξομοιώσουμε μ’ ένα συνηθισμένο άτομο αυτό το ξεχωριστό δείγμα ανθρώπου που λέγεται ηθοποιός και περνάει τη ζωή του προσπαθώντας να είναι κάποιος άλλος απ’ τον εαυτό του.  

Λουί Ζουβέ  

Όλοι οι μεγάλοι ηθοποιοί είναι ευαίσθητοι με τον τρόπο τους – οι πιο στεγνοί στη ζωή είν’ ευαίσθητοι στην Τέχνη τους ! –

Όμως είναι μεγάλοι μόνο γιατί καταφέρνουν να ελέγχουν τις συνέπειες της ευαισθησίας τους. Χωρίς αυτόν τον έλεγχο, σίγουρα, η ευαισθησία θ’ άγγιζε τον ψευτοσυναισθηματισμό, αποκλείοντας κάθε απόχρωση απ’ το παίξιμο του ηθοποιού, αρχίζοντας απ’ την ειρωνεία.
Η ευαισθησία είναι αναγκαία, όμως αφού υπαγορεύεται απ’ την πρόσθετη κατάσταση του ηθοποιού, πρέπει να ελέγχεται απ’ τη νόηση του Υποκριτή. 

Σαρλ Ντυλέν

Όσο πιο μεγάλες είναι οι δυσκολίες, τόσο πιο πολύ ο ηθοποιός, πίσω απ’ το θεατρικό πρόσωπό του, πρέπει να εξοικονομεί την ειλικρίνειά του. Τόσο πιο πολύ αυτό το πρόσωπο κινδυνεύει να κατηγορηθεί πως δεν έχει αυθεντικότητα. Το πρόβλημα του υποκριτή συνοψίζεται λοιπόν στην απόκτηση του ελέγχου μιας ειλικρίνειας  

Γιατί ενώ ο ηθοποιός δεν είναι υποχρεωμένος να είναι ειλικρινής, του είναι απαραίτητο ν’ ασκεί έναν διαρκή έλεγχο της ...ειλικρίνειας του ήρωα. 

Ζαν Λουί Μπαρρώ   

Ο ηθοποιός παίζει, στ’ αλήθεια, καλά το έργο μόνο αν καταλήξει να πιστεύει πως αυτά που κάνει γίναν στην πραγματικότητα. Συνειδητή εξαπάτηση που τις πιο πολλές φορές δεν τη συνειδητοποιεί – είναι το σκυλί που οδηγεί τον τυφλό. 

Μ. Ντυσσάν   

Παίζω με το μυαλό μου, με τη φυσική μου ψυχική διάθεση, με τον χαρακτήρα του προσώπου που ενσαρκώνω. Τι δουλειά έχει σ’ όλ’ αυτά η καρδιά; Την καρδιά μου την αφήνω στον συγγραφέα αν έχει ταλέντο. 

Ζ. Πουλαίν