ΚΡΙΤΙΚΗ Ορισμός και Σημασία

Κριτική είναι η προσεκτική και τεκμηριωμένη αξιολόγηση απόφασης ή ενέργειας, γνώσεων, ιδεών, αξιών, θεσμών, προσώπων καλλιτεχνικών και επιστημονικών έργων και οτιδήποτε άλλου που άμεσα ή έμμεσα μπορεί να ενδιαφέρει τον άνθρωπο
ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ: Η δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος είναι απαράμιλλη. Χάρη σ’ αυτό ο άνθρωπος δημιούργησε πολιτισμό, τέχνες, επιστήμες, γράμματα, κοινωνική οργάνωση. Πρωταρχική διανοητική λειτουργία του ανθρώπου είναι η κρίση. Όταν λέμε ότι ο άνθρωπος κρίνει, εννοούμε ότι μπορεί να διευκρινίζει τι είναι ή τι δεν είναι κάτι, να συγκρίνει και να βρίσκει σε τι μοιάζουν και σε τι διαφέρουν, ποια πλεονεκτήματα και ποια μειονεκτήματα έχουν δυο ή περισσότερα αντικείμενα, γεγονότα, καταστάσεις, έννοιες ή πρόσωπα, να βρίσκει δηλαδή, ποια σχέση έχει η αιτία με το αποτέλεσμα, το ερέθισμα με την αντίδραση. Έκφραση αυτής της διανοητικής ικανότητας είναι η κριτική.
Η καλοπροαίρετη και αντικειμενική κριτική συντελεί στη βελτίωση μιας δοσμένης κατάστασης: όπως είναι φυσικό, μια αντικειμενική και καλοπροαίρετη κριτική δεν αρκείται μόνο στην επισήμανση μόνο των αδύνατων σημείων, αλλά προχωρεί πιο πέρα: ελέγχει, απορρίπτει, αλλά και αντιπροτείνει. Δεν περιορίζεται μόνο στην ανάδειξη των αδυναμιών, αλλά παραθέτει εκτιμήσεις και στοιχεία αδιάσειστα, προωθεί ιδέες και λύσεις, για να διορθωθούν τα κακώς κείμενα.


Προϋποθέσεις εποικοδομητικής κριτικής σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο
Για να κρίνει κάποιος σωστά και αποτελεσματικά, πρέπει προηγουμένως να έχει διαμορφώσει κάποια κριτήρια, τα μέτρα δηλαδή με τα οποία θα συγκρίνει και θα εκτιμήσει αυτό που κρίνει. Αυτό, όμως, δεν αρκεί. Χρειάζεται και η ακριβής γνώση αυτού που κρίνεται, ποιες είναι οι ιδιότητές του, ποια πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα έχει σε σχέση με άλλα παρόμοια και σε τι διαφέρει από τα άλλα. Η κριτική, επομένως, είναι μια σύνθετη πνευματική λειτουργία που μπορεί ν’ αναφέρεται σε απλά, αισθητά πράγματα, αλλά και σε αφηρημένες έννοιες, σε πνευματικά δημιουργήματα, σε κοινωνικές αξίες, σε πολιτικά γεγονότα και πρόσωπα.
Η κριτική αναπτύσσεται, εφόσον υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις και ευνοϊκό κλίμα για την απρόσκοπτη διακίνηση των ιδεών, την ελευθερία σκέψης και έκφρασης. Και τέτοιο είναι, δίχως άλλο, το κλίμα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η κριτική είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το δημοκρατικό πολίτευμα. Τρέφεται από τη δημοκρατία, αλλά και την τρέφει. Τη στηρίζει και τη διευρύνει. Για να υπάρχει ουσιαστική δημοκρατία, είναι ανάγκη να υπάρχει πολυφωνία, διαφάνεια και κοινωνικός έλεγχος της εξουσίας. Πρέπει όχι μόνο τα αρμόδια πολιτειακά όργανα, αλλά και κάθε οργανισμός και κάθε πολίτης να είναι σε θέση ν’ αρθρώνει πολιτικό λόγο, να ελέγχει και να προτείνει. Αυτή η διαδικασία κριτικής τοποθέτησης και έκφρασης για τα γεγονότα της δημόσιας ζωής αποτελεί την πεμπτουσία της δημοκρατίας, του πολιτεύματος που στηρίζει τη δύναμη και την ομορφιά του στη συμμετοχή των πολιτών, στην ελευθερία και τον πλουραλισμό των εκτιμήσεων και των ιδεών.


Κριτική και αυτογνωσία
Ιδιαίτερα σημαντική είναι επίσης η συμβολή της κριτικής και ως αυτοκριτικής και αυτοελέγχου, όταν μας βοηθάει δηλαδή να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να προσδιορίσουμε τη θέση μας στο περιβάλλον όπου ζούμε και να διαμορφώσουμε δυναμικά τις σχέσεις μας μ’ αυτό. Η αυτοσυνείδηση αυτή, που προϋποθέτει μια διαρκή κριτική της εξελισσόμενης πραγματικότητας αναφορικά με τη ζωή μας, μας επιτρέπει να βρισκόμαστε σε διαρκή επικοινωνία με τους ανθρώπους και να κατανοούμε τα διάφορα γεγονότα. Έτσι, αναπροσαρμόζοντας τη συμπεριφορά μας σύμφωνα με τις νέες συνθήκες, μπορούμε να διαμορφώνουμε τη ζωή μας ανάλογα με τις προσωπικές μας ανάγκες και επιθυμίες και, επομένως, να περιορίζουμε την έκταση των επιπτώσεων της αλλοτρίωσης που επικρατεί στην εποχή μας. Για όλους αυτούς τους λόγους που αναφέραμε, επιβάλλεται η συστηματική καλλιέργεια και ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας του ανθρώπου. Και όπως είναι φυσικό, ιδιαίτερη ευθύνη για το σκοπό αυτό έχει το εκπαιδευτικό σύστημα. Η γνώση αυτή καθ’ εαυτή δεν έχει καμιά αξία, αν δεν συντελεί στη διαμόρφωση ανθρώπων με αδέσμευτη και πλατιά σκέψη, διορατική ικανότητα και ισχυρότατη κρίση.


Πότε η κριτική είναι ωφέλιμη και πότε επιζήμια
Πολύ συχνά συγχέεται η θετική κριτική με την ευμενή και η αρνητική με τη δυσμενή δηλαδή, θεωρείται θετική η κριτική που επισημαίνει και εγκωμιάζει τα καλά στοιχεία, ενώ η κριτική που αποδοκιμάζει, επικρίνει και καταγγέλλει κάθετι ανάξιο θεωρείται αρνητική. Αυτή η αντίληψή είναι λαθεμένη, γιατί θετική μπορεί να είναι και η ευμενής και η δυσμενής κριτική, μερικές φορές μάλιστα πολύ περισσότερο η δεύτερη. Αν σκοπός της καλοπροαίρετης και αντικειμενικής κριτικής είναι η βελτίωση του ανθρώπου και της ζωής του, ο σκοπός αυτός εξυπηρετείται το ίδιο καλά και με τον έπαινο, αλλά και με τον ψόγο και την κατάκριση. Με την θετική κριτική για παράδειγμα μπορούν ν’ αναγνωρίζονται και να επιβραβεύονται οι ιδιαίτερες επιδόσεις του ανθρώπου σε κάποιον τομέα της δημιουργίας. Η αναγνώριση αυτή προσφέρει ηθική ικανοποίηση, αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία και, έτσι, λειτουργεί ως κίνητρο για νέους στόχους. Ακόμα πιο ωφέλιμη όμως μπορεί να είναι η αρνητική κριτική με την προϋπόθεση ότι είναι καλοπροαίρετη και αντικειμενική. Με αυτήν ο κρινόμενος γνωρίζει καλύτερα τον εαυτό του, τις αδυναμίες και τα λάθη του. Μαθαίνει να μην φοβάται την αλήθεια και το κυριότερο, αν αξιοποιήσει σωστά τα στοιχεία της κριτικής, μπορεί να επιδιώξει τη βελτίωσή του στους τομείς που υστερεί.
Απεναντίας, η κριτική μπορεί να είναι ανώφελη και καταστροφική, όταν είναι κακόβουλη. Στην περίπτωση αυτή τα κίνητρα και οι στόχοι της κριτικής δεν είναι η εξυγίανση μιας κατάστασης και η βελτίωση ενός έργου, αλλά η δυσφήμηση και η υπονόμευσή του. Τα κριτήρια αξιολόγησης δεν είναι η νηφάλια, ώριμη και ορθολογική κρίση, αλλά η εμπάθεια και ο φθόνος. Επικίνδυνη είναι και η κριτική που δε βασίζεται σε γνώσεις και αρχές, αλλά είναι προϊόν άγνοιας, ημιμάθειας, προκαταλήψεων και αδυναμίας να κατανοηθεί κάθε καινοτόμος ιδέα, που ξεφεύγει από τα όρια καθιερωμένων, «αναμφισβήτητων» πεποιθήσεων. Αυτού του είδους η κριτική, επειδή μάλιστα είναι και άδικη, δεν οδηγεί μόνο σε απογοήτευση και αποθάρρυνση τον κρινόμενο, αλλά και σε απώλεια της αυτοπεποίθησής του, σε αισθήματα μειονεξίας, σε έλλειψη ενδιαφέροντος και διάθεσης για δημιουργία.


Γιατί είναι αναγκαία η κριτική και ιδιαίτερα στην εποχή μας
Ιδιαίτερα πολύτιμη και αναγκαία είναι η κριτική στην εποχή μας. Οι αντινομίες του πολιτισμού μας επιβάλλουν να βρίσκεται ο σύγχρονος άνθρωπος σε διαρκή πνευματική εγρήγορση. Η εκπληκτική επιστημονική πρόοδος προσέφερε μεν γνώσεις, που δύσκολα χωράει ο νους του ανθρώπου, και τον βοήθησε να εξηγήσει τα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα, αλλά έγινε ταυτόχρονα αιτία μιας πρωτοφανούς σύγχυσης για όσα διαδραματίζονται γύρω μας. Γνωρίζουμε πάρα πολλά για την ουσία των πραγμάτων, αλλά δεν οριοθετήσαμε ακριβώς τις σχέσεις μας με αυτά. Ερμηνεύσαμε και αξιοποιήσαμε τα διάφορα φαινόμενα, αλλά συχνά διαπιστώνουμε πως είμαστε δέσμιοι των ερμηνειών και των αξιοποιήσεων μας. Διαμορφώσαμε νέες συνθήκες ζωής, αλλά αμφιβάλλουμε για την ποιότητα και την αξία τους. Για να κρατήσουμε, λοιπόν, αλώβητη την ανθρώπινη ακεραιότητα, είναι ανάγκη να διατηρήσουμε την πνευματική μας αυτοτέλεια. Κι αυτό μπορούμε να το πετύχουμε, μόνο εφόσον αμφιβάλλουμε και κρίνουμε όσα συμβαίνουν. Με λίγα λόγια, η κριτική ικανότητα είναι η «λυδία λίθος» για να βρίσκουμε την αλήθεια και να προασπίζουμε την ελευθερία μας.


ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ: «Κριτική, ένα κεντρί διαρκείας, που δεν μας αφήνει να ησυχάσουμε στα κεκτημένα»